با توجه به فعالیت گسترده شرکت ملی صنایع مس ایران در زمینه اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری مس، همچنین تولید محصولات مسی و تاثیرگذاری این شرکت در حوزه مس، آگاهی از فعالیت های اخیر این شرکت می تواند برای دیگر شرکتهای فعال در بخش مس مفید باشد. در ادامه گفتگوی شهریار متوکل، مدیر اکتشافات و توسعه ذخایر معدنی شرکت ملی مس ایران با انجمن مس ایران را می خوانید.
اساسا مقوله اکتشافات از چه جایگاهی در فرایند توسعه پایدار صنعت مس کشور برخوردار است؟
بی‌شک در دنیای صنعتی امروز، یکی از راهکارهای اصلی توسعه پایدار، توسعه صنعتی است که خود نیازمند توسعه سایر بخش‌ها از جمله توسعه بهره‌گیری از ذخایر معدنی در کشورهای مستعد نظیر ایران است. مطالعات نشان می‌دهد که به ازای استخدام مستقیم هر نفر در بخش معدن، سه تا چهار نفر به صورت غیرمستقیم در صنایع مرتبط معدنی مشغول به کار میشوند. اکتشافات، که عمدتا در مناطق دورافتاده و کمتربرخوردار هم اتفاق می‌افتند، به عنوان فعالیت پیش‌قراول و نقطه آغازین صنایع مادر معدنی، ضامن توسعه پایدار صنعت مس کشور است. نقش ارزشمند و مثبت مولفه‌های اقتصادی فعالیتهای شرکت مس در ایجاد اشتغال و تولید ثروت، در کنار ملاحظات زیست‌محیطی و استفاده از الزامات به‌روزآوری فناوری‌ها و صنعت سبز، منطبق با الگوهای توسعه پایدار و همچنین نیاز روزافزون جامعه جهانی به فلز مس در تولید و استفاده از انرژی‌های پاک و محدودیت منابع موجود، ضرورت پرداختن اصولی به اکتشافات را برای همگان آشکار ساخته است. برایند این توجه در افزایش بودجه اختصاص‌یافته کشورهای واقع در کمربندهای جهانی فلززایی به اکتشاف منابع جدید فلز مس به‌خوبی دیده میشود. این در حالی است که به رغم تلاش شرکت‌ها و کشورها برای اکتشاف بیشتر، به دلیل محدودیت منابع، توفیقات کمتری در سالهای اخیر در سطح جهانی حاصل شده است. در این راستا، گفتنی است که مطالعات اکتشافی، با توجه به ماهیت مطالعاتی فعالیتهای اکتشافی، این فعالیتها تاثیرات مخرب زیست‌محیطی ندارند و لازم است انجام این مطالعات و تدوین استراتژی‌های اکتشافی از یکپارچگی لازم و متناسب با برنامه‌های استخراجی و فرآوری و صنایع پایین‌دستی برخوردار باشد تا نتیجه مطلوب حاصل گردد. بدیهی است که با فعالیت اقتصادی در حوزه معدن بدون حفاظت کافی و موثر از محیط زیست، چرخه صحیح توسعه پایدار محقق نمیشود و در هر مرحله نیازمند تعمق، تفکر و آینده‌نگری هستیم تا با بهره‌برداری موثر و مناسب از مواهب طبیعی و نعمت‌های خدادادی تجدیدناپذیر، به تولید ثروت و بالا بردن رفاه و بهره‌مندی عمومی در تعادل و تعامل با سه مولفه اصلی توسعه پایدار یعنی اقتصاد، اجتماع و محیط زیست بپردازیم تا اقتصادی قوی، جامعه‌ای سالم و محیط زیستی پاک داشته باشیم.
شرایط کلی ذخایر جهانی مس را در حال حاضر چگونه ارزیابی می‌کنید؟ عمق، کیفیت و عیار ذخایر اکتشاف شده در مقایسه با سال‌ها و دهه‌های گذشته چه تغییراتی کرده است؟
بر مبنای گزارش¬های سازمان زمین¬شناسی آمریکا، از سال ۱۹۵۰ بر اساس نرخ تقاضا، ذخایر جهانی مس به طور متوسط برای ۴۰ سال آینده کافی بوده و منابع شناخته شده، بالقوه و شناخته نشده برای ۲۰۰ سال آینده وجود داشته است. علاوه بر این، فعالیتهای مرتبط با بازیافت مس قراضه، نوآوری در روشهای جدید اکتشاف معادن همچنان ادامه داشته و دسترسی به مس را برای سالیان آینده تضمین نموده است. بر اساس آمارهای منتشر شده، میزان ذخایر جهانی مس در سال ۲۰۱۳ بالغ بر ۶۸۰ میلیون تن بوده است که این مقدار در سال ۲۰۲۰ به ۸۷۰ میلیون تن رسیده است و تخمین زده می¬شود کل منابع مس جهان (اکتشاف نشده) بالغ بر ۵۰۰۰ میلیون تن باشد (شکل ۱) . در حال حاضر تقاضای سالانه مس در حدود ۲۸ میلیون تن است که به نظر می¬رسد باتوجه به توسعه تکنولوژی¬هایی مانند خودروهای الکتریکی شاهد افزایش تقاضای جهانی مس خواهیم بود و طبق پیش¬بینی¬ها در سال ۲۰۵۰ میزان تقاضای سالانه به بیش از ۶۰ میلیون تن خواهد رسید.
با افزایش تقاضای جهانی لازم است ذخایر جدید اکتشاف گردند تا بتوان به نیاز بازار پاسخ داد، اما باوجود اینکه هزینه¬های اکتشاف در سالهای اخیر افزایش قابل ملاحظه¬ای داشته، اکتشاف کانسارهای جدید چالش برانگیزتر شده و تعداد کانسارهای کشف شده دچار کاهش شده است. در واقع بجز چند مورد استثنایی، پس از سال ۲۰۱۰ ، میزان نتیجه بخشی اکتشافات مهم کمتر از ۱ درصد بوده است.
نگاهی کلان بر مبنای آمار موجود در جهان، درک صحیحی از روند کلی جهانی کاهش عیار متوسط و عیار حد کانسارهای مختلف در اختیار قرار می‌دهد. باوجود اینکه در حدود ۵۰ سال پیش کانسارهای مس با عیار حدود ۱ درصد اقتصادی بودند، در سال¬های اخیر عیار اقتصادی سنگ معدن مس در دنیا کاهش پیدا کرده است. به عنوان مثال عیار متوسط جهانی کانسارهای مس در سال ۲۰۰۲ معادل ۸۱/۰ درصد بوده و تا سال ۲۰۱۱ روندی نزولی داشته و معادل ۶۵/۰ درصد شده است (شکل۲). اما باتوجه به مسائل مختلف این عیار می¬تواند کمتر نیز باشد. در حال حاضر و با توجه به افزایش قیمت جهانی مس، کانسارهای با عیار پایین¬تر نیز از نظر اقتصادی مقرون به صرفه شده و وارد چرخه تولید شده¬اند و کانسارهای با عیار حدود ۳/۰ درصد نیز مورد بهره¬برداری قرار می¬گیرند. کاهش عیار ماده معدنی استخراجی در سالهای آتی نه تنها در ذخائر جدید وجود دارد، بلکه در معادن فعال نیز بخاطر گذر از لایه های غنی¬شده و برخورد با توده اصلی ماده معدنی در زون‌های ژرفزاد دیده خواهد شد و تاثیر کاهش عیار مس در تولید سالیانه امری اجتناب ناپذیر بوده و برنامه¬های پیش¬بینی تولید را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
عمق اکتشاف کانسارها به صورت روز افزون در حال افزایش بوده و با توجه به اینکه کانسارهای با رخنمون سطحی و یا نزدیک به سطح در گذشته کشف گردیدهاند، اکتشاف کانسارهای پنهان از اهمیت زیادی برخوردارند. مطالعات نشان میدهند در دهه ۸۰ میلادی بجز دو- سه مورد استثنایی، عمق متوسط اکتشاف کانسارهای مس کمتر از ۱۰۰ متر بوده و در دهه گذشته میلادی برای فلزات پایه حدود ۱۷۸ متر بوده که حاکی از افزایش عمق اکتشاف از سال ۱۹۰۰ تا سال ۲۰۱۹ است. این موضوع در شکل ۳ و جدول ۱ نشان داده شده است و بیانگر شتاب افزاینده تقاضا برای مواد معدنی و نیاز به اکتشاف در عمق میباشد. در سالهای اخیر عمق متوسط اکتشافات به بیش از ۵۰۰ متر رسیده و موارد متعددی از اکتشاف کانسارهای مس در عمق بالای ۲۰۰۰ متری نیز گزارش شده است.
یکی از نکاتی که در ارتباط با کشف و بهره‌برداری ذخائر جدید باید در نظر داشت این است که امروزه در جهان نرخ تبدیل کانسارهای کشف شده به معدن فعال رو به کاهش است ( شکل ۴). این نرخ تبدیل[۱] برای کانسارهای مس طی بیست سال گذشته فقط ۹ درصد بوده است. به نظر میرسد این نرخ پایین تبدیل باز هم در حال کم شدن میباشد. برای کانسارهای اکتشاف شده در دنیا متوسط فاصله زمانی بین اکتشاف و توسعه معدن حدود ۱۲ سال میباشد.
برای توسعه اکتشافات چه برنامه هایی در نظر گرفته شده است؟
- بی شک باید گفت که فعالیتهای اکتشافی به عنوان پشتیبان چرخه تولید پایدار، قابل تعدیل و تعطیل نیستند. شرکت‌ها باید با در نظر داشتن کاهش عیار متوسط معادن، افزایش مخاطرات معدن کاری به دلیل عمیق‌تر شدن معادن، کاهش بازدهی و مواردی از این دست، بتوانند جای پای خود را برای تداوم تولید معادن محکم ساخته و بیش از پیش توانایی پاسخگویی به نیازهای بازار را داشته باشند. بهترین راه حل تداوم اکتشافات با وجود نوسانات و بحران‌های مالی جهانی و داخلی است.
برنامه‌های شرکت ملی مس برای مقابله با چالش‌های اکتشافی
- اکتشا فات در نزدیکی مجموعه معادن موجود که سریعتر امکان ورود به چرخه تولید دارند. اکتشاف در حاشیه ذخیره اصلی نتایج بسیار مثبتی را برای شرکت مس به همراه داشته است. وجود زیرساخت‌های مناسب باعث شده است تا زمان بهره‌برداری به حداقل کاهش یابد.
- تکمیل مطالعات اکتشافات تفصیلی و امکان سنجی ذخایر کشف شده جدید. استفاده از جدیدترین لایه‌های اطلاعاتی زمین شناسی و مطالعات فنی و اقتصادی بروز از منابع داخلی و خارجی به شرکت مس کمک می‌کند تا هرچه سریعتر اکتشافات خود را تکمیل کند. برخی از موارد یافته شده می توانند به سرعت وارد مدار تولید شوند.
- اکتشاف و شناسایی ذخایر کوچک با عیار بالا و دسترسی آسان و رسیدن به تولید در کمتر از ۱۰ سال. یافتن و بهره‌برداری از تیپهای دیگر مس (و نه فقط مس پورفیری) مانند ذخایر سولفید توده‌ای آتش فشان زاد[۱] که جزء ذخایر کوچک اما پر عیار هستند، بسیار کمک کننده خواهند بود. مشارکت بخش خصوصی می‌تواند به برقراری سیستم‌های چابک بهره‌برداری کمک شایان بکند.
- توسعه اکتشافی و افزایش ذخیره در معادن در حال بهره برداری. این امر نیز به ایجاد چشم‌اندازهای مناسب تولید در سالهای آتی کمک فراوانی خواهد کرد.
- اکتشاف ذخایر پنهان و عمیق. اکتشاف کانسارهایی که رخنمون ندارند نیازمند دانش فنی جدید است و شرکت مس با استفاده از تجربیات داخلی و خارجی و بکارگیری دستگاه ها و تجهیزات حفاری مناسب این مهم را پیگیری می‌کند.
- به طور کلی براساس سیاست های جدیدی که در استراتژی اکتشافی جدید شرکت مس تدوین گردیده سه راهکار برای فائق آمدن بر چالش‌های آینده پیش‌بینی شده که شامل تکمیل اکتشافات در حوزه معادن فعال و اندیسهای پیرامون آنها، سرعت بخشیدن به اکتشافات پروژه های اکتشافی جاری و شناسایی پتانسیل‌ها و محدوده‌های امیدبخش جدید است.
چه چشم‌اندازهایی برای اکتشاف ذخایر مس در شرکت ملی صنایع مس ایران در سالهای پیش رو پیش‌بینی شده است؟
توسعه فعالیت های اکتشافی و افزایش ذخایر شناخته شده مس کشور به عنوان مهمترین چشم انداز استراتژیک امور اکتشافات و توسعه ذخایر معدنی شرکت ملی صنایع مس ایران میباشد. در همین راستا با تدوین استراتژی نوین اکتشافی در سال ۱۳۹۷، اهداف و دورنمای فعالیتهای اکتشافی و ارتقاء جایگاه کشور در افق آینده و مجموعه اهدافی که لازم است امور اکتشافات در جهت دستیابی به آنها اقدام نماید به گونهای دیده شده است که نیازهای بلند مدت شرکت ملی صنایع مس را پاسخگو باشد. چشمانداز ارائه شده در حقیقت نگاهی علمی و عملی به آینده اکتشافات مس و پشتوانه ذخایر معدنی جهت توسعه پایدار در شرکت ملی صنایع مس ایران است. به عنوان مثال افزایش پوشش سطح اکتشافی در مناطق مستعد کشور در قالب مطالعات اکتشافی در نواحی بکر و ناشناخته همزمان با مطالعات اکتشافی در نواحی شناخته شده در دستور کار این امور قرار دارد و در این راستا، چشم انداز اکتشافی بسیار مثبتی برای شرکت ملی صنایع مس ایران و ارتقای جایگاه جهانی کشور در میزان ذخایر شناخته شده جهانی تا ۱۴۰۴ را ترسیم نموده ایم که خوشبختانه حفاری های انجام شده در برخی محدوده ها که از سال گذشته آغاز گردیده اند این نوید را می دهند که این چشم انداز کاملا در دسترس می باشد.
افزایش عمق اکتشافی تا عمق متوسط ۱۵۰۰-۲۰۰۰ متر و تاکید بر شناسایی و اکتشاف ذخایر پنهان و همچنین اکتشاف سایر تیپ های کانساری دیگر از جمله اهداف اکتشافی این امور هستند که مطالعات اکتشافی هدفمند و سیستماتیک جهت اکتشاف اینگونه مدل ها در حال انجام است. خوشبختانه امور اکتشافات و توسعه ذخایر معدنی شرکت ملی صنایع مس ایران با تکیه بر دانش نوین و بهره مندی از نیروهای متخصص در زمینه اکتشاف و به لطف و عنایت پروردگار و تلاش نیروهای خدوم و تمام عوامل فنی و اجرایی اکتشافات به ذخایر جدید دیگری نیز دست خواهد یافت و به زودی خبرهای خوشی از افزایش ذخایر مس کشور اعلام خواهد شد. همچنین با تکمیل حفاری ها و شناخت ابعاد اصلی چند کانسار جدید شناسایی شده و تخمین دقیق این ذخایر در طی دو سال آتی می تواند در ارتقاء جایگاه کشور از لحاظ ذخایر شناخته شده تاثیر شگرفی برجای بگذارد.
شرکت ملی مس ایران به صورت سالانه چه میزان حفاری دارد و این برنامه به صورت سالانه چند درصد افزایش دارد؟
امور اکتشافات و توسعه ذخایر معدنی شرکت ملی صنایع مس ایران سطح حفاری‌های اکتشافی خود را در سالهای اخیر ارتقا بخشیده و برنامه انجام ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار متر حفاری اکتشافی در سال ۱۳۹۹ و دوره چهارساله آتی (سالانه ۱۲۰ تا ۱۵۰ هزار متر) در مناطق اکتشافی کشور در دستور کار قرار گرفت. در دوره اخیر، از ابتدای سال ۹۷ تا پایان سال ۹۹، در مجموع بیش از ۲۰۰ هزار متر حفاری به انضمام نظارت کارگاهی، لاگینگ مغزه‌های حفاری، آرشیو مغزه ها، آماده سازی و آزمایش‌های مورد نیاز و اعتبارسنجی داده های اکتشافی انجام شده است. شایان ذکر است که با یک برنامه فشرده و با انجام بیش از ۱۰۰هزار متر حفاری اکتشافی در سال ۱۳۹۹، رکورد هفت ساله اخیر میزان حفاری‌های اکتشافی شرکت ملی صنایع مس ایران شکسته شده و این میزان حاکی از رشد ۱۰۳ درصدی حفاری های اکتشافی نسبت به متوسط دوره ۵ ساله گذشته است. در این راستا متراژ حفاری اکتشافی از میانگین کمتر از ۵۰ هزار متر در ۵ سال گذشته به بیش از ۱۰۰ هزار متر افزایش یافته است. که در این رهگذر تعیین اهداف مشخص و تدوین برنامه‌های اکتشافی در جهت نیل به این اهداف از یک طرف، نظارت پیوسته بر اجرای صحیح، دقیق و به موقع فعالیتهای تعیین شده، بکارگیری نیروهای متخصص مسلط به دانش‌های نوین و به‌روز دنیا از طرف دیگر و در نهایت نگاه مثبت و حمایت موثر مدیران ارشد محترم شرکت ملی صنایع مس ایران، از جمله مهمترین عوامل تحولات مثبت و ثبت رکورد در زمینه‌های مختلف اکتشافات از جمله حفاری بوده است.
برآورد از میزان ذخایر فعلی چه میزان است؟ و جایگاه ایران با توجه به میزان ذخایر کشور در دنیا چگونه است؟
با گسترش اکتشافات عمقی و انجام حفاری‌های تکمیلی در محدوده‌های معدنی شرکت ملی صنایع مس ایران، مجموع ذخائر اندازه‌گیری شده و نشان داده شده این شرکت تاکنون، ۷.۲ میلیارد تن با عیار متوسط ۰.۴۵ درصد میباشد که پیش‌بینی میشود با اکتشافات انجام شده در سالهای ۹۸ و ۹۹ و برنامه‌های اکتشافی تدوین شده در سال پیش‌رو، مجموع این ذخائر به بیش از ۸ میلیارد تن برسد.
در حال حاضر ایران با ۴۰ میلیون تن ذخیره مس محتوی معادل ۴.۶ درصد، در رتبه‌بندی جهانی از لهستان با ۳۲ میلیون تن پیشی گرفته و در مسیر قرار گرفتن در جایگاه ششم میباشد، که هم اکنون ایالت متحده آمریکا با تولید ۴۸ میلیون تن در آن جایگاه قرار دارد.
شرکت ملی صنایع مس ایران به عنوان یک شرکت بزرگ و دارنده ذخایر بزرگ کشور، چه توصیه و پیشنهاداتی برای شرکتهای خصوصی و ذخایر کم و محدودتر دارد؟
کشور ایران دارای معادن کوچک بسیاری است که در اقصی نقاط آن پراکنده هستند و میتوانند نقش مهمی در بهبود اقتصاد محلی بویژه در مناطق کمتر توسعه یافته داشته باشند. با نگاهی به فعالیت معادن کوچک در سالیان گذشته در مییابیم که بسیاری از آنها پس از مدتی دچار مشکلات مختلف شده و یا به ورطه تعطیلی افتاده و متروک میشوند. صرف نظر از مسایل مدیریتی و نوسانات اقتصادی، یکی ازکاستیهای مشهود در این معادن این است که فرآیند اکتشاف در آنها بصورت کامل و اصولی انجام نمیشود و پس از مدتی دچار عدم بازدهی اقتصادی میشوند. بنابراین اهمیت زیادی دارد که اکتشافات دقیق و کامل برای این دسته از معادن انجام گیرد. مضافاً گاهی معادن کوچک بخشی از یک ذخیره بزرگتر هستند که بنا به دلایلی مانند نبود دانش وتکنولوژی مناسب در زمان گذشته و یا عدم انگیزه و سرمایه کافی برای اجرای اکتشافات اصولی، به درستی شناخته نشدهاند. بنابراین توجه به مقوله اکتشافات در معادن کوچک مقیاس نیز به اندازه معادن بزرگ اهمیت دارد.
معادن کوچک بخش خصوصی اگرچه ظرفیت تولید محدودتری نسبت به معادن بزرگ دارند، اما می توانند به لحاظ ویژگی هایی نظیر نیاز به سرمایه گذاری کمتر، چابکی و قدرت تصمیم گیری بخش خصوصی و تشکیل تعاونی های تخصصی در جهت هم افزایی … در افزایش تولید مس کشور بسیار تاثیرگذار باشند. معادنی که در نزدیکی یکدیگر قرار دارند میتوانند با تشکیل کنسرسیومهایی به تعامل با یکدیگر پرداخته و ضمن استفاده از امکانات و تجربیات یکدیگر، اقدام به راهاندازی واحدهای فرآوری متناسب با ظرفیت خود نموده و از این طریق ارزش افزوده بالایی را ایجاد نمایند. ضمن اینکه این امر تاثیر به سزایی در رونق اقتصاد و اشتغال محلی خواهد داشت.
با توجه به اهمیت این معادن، در سال های اخیر طرح احیای معادن کوچک با ریاست سازمان توسعه و نوسازی معادن کشور و حمایت اجرایی شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران اجرا گردیده که امید است ثمرات آن حمایت عملی از این معادن باشد. خاطر نشان میشود با توجه به کامل بودن چرخه اکتشاف تا فروش مس در شرکت ملی صنایع مس ایران، محصول کنسانتره یا مس فلزی معادن کوچک توسط شرکت ملی مس بصورت تضمینی خریداری می گردد.