یادداشتی از سیامک اخطاری مشاور و کوچ توسعه صادرات سنگهای ساختمانی ایران – آلمان در معدن۲۴
معدن ۲۴:تاریخچه صنعت سنگ در ایران ( ایران تمدن راهها ) از دوران پیشدادیان تا دوران معاصر، حاکی از استفاده گسترده و هنری از سنگ در ساخت بناها، مجسمه‌ها و مصنوعات مختلف است. این صنعت در ایران از ابتدا تا به امروز به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و ذخایر غنی سنگهای طبیعی، همواره نقش مهمی در فرهنگ و اقتصاد کشور ایفا کرده است.با توجه به قدمت تاریخی – اصالت و هویت ملی – محتوا در معنی – جایگاه فرهنگی و اجتماعی و دوام آوری و پایداری این سرزمین کهن و تمدن ساز همه مولفه ها یا شاخص های برند سازی را یکجا داراست و با اهتمام متولیان این صنعت معدنی ما می توانیم مسیر دشوار رقابتها ی بین المللی را با ایجاد کیفیت مبتنی بر اعتماد به نفس ملی معدنی /صنعتی با موفقیت طی نماییم.
در دوران پیش از تاریخ، به‌ویژه در عصر حجر (پارینه‌سنگی و نوسنگی)، انسان‌های ساکن ایران از ابزارهای سنگی برای شکار، دفاع، و تهیه غذا استفاده می‌کردند. کاوش‌های باستانشناسی در مناطقی مانند غارهای هومیان، بیستون، و تپه سیلک نشان‌دهنده استفاده گسترده از سنگ برای ساخت ابزارهای ساده‌ای مانند تبر، تیغه، و سنگ‌ساب است. بر اساس آخرین تحقیقات، قدمت این ابزارها در ایران به حدود یک میلیون سال پیش در پارینه‌سنگی کهن می‌رسد و نشان‌دهنده حضور مستمر انسان در این منطقه است. ابزارهای سنگی بعدها با پیشرفت تکنیک‌ها و کشاورزی در دوره نوسنگی تنوع بیشتری یافتند.
سنگ‌نوشته‌ای که در منطقه جیرفت ایران کشف شده، به عنوان یکی از شواهد مهم در تغییر نگرش نسبت به خاستگاه تمدن و خط، جایگاه ویژه‌ای یافته است. این سنگ‌نوشته‌ها که به زبان ناشناخته و خطوط ابتدایی حکاکی شده‌اند، قدمت تمدن نوشتاری را به پیش از سومر در بین‌النهرین بازمی‌گردانند.
دوران پیشدادیان (پیش از تاریخ)
دوران پیشدادیان در تاریخ ایران به‌طور دقیق مشخص نیست و بیشتر به‌عنوان یکی از دوره‌های اسطوره‌ای و افسانه‌ای ایران شناخته می‌شود. این دوره معمولاً پیش از تاریخ‌نگاری رسمی ایران و در داستان‌های اساطیری آمده است. بر اساس متون تاریخی و اساطیری مانند شاهنامه فردوسی و منابع دیگر، دوران پیشدادیان به‌طور تقریبی از قبل از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد تا حدود ۲۳۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده می‌شود.
در دوران پیشدادیان، استفاده از سنگهای طبیعی برای ساخت ابزار و اسلحه‌ها رایج بود. در این دوره، مردمان ایران برای اهداف مختلف از سنگهای نرم و سخت بهره می‌بردند. سنگهای رودخانه‌ای و سنگهای آتشفشانی برای ساخت ابزارآلات سنگی و حتی سنگ‌چین‌ها در زندگی روزمره استفاده می‌شدند.
دوران هخامنشیان (۵۵۰-۳۳۰ ق.م.)
در دوران هخامنشیان، سنگ به‌ویژه سنگهای مرمریت و تراورتن برای ساخت کاخ‌ها و بناهای شاهنشاهی مورد استفاده قرار گرفت. مهم‌ترین مثال‌ها از این دوران، کاخ‌های تخت جمشید و کوه‌نوش در فارس هستند که از سنگهای مختلفی برای ساخت بناهای عظیم و تزئینات سنگی استفاده شده است. آثار برجسته‌ای مانند مجسمه‌های سنگی و کتیبه‌های سنگی از این دوران باقی‌مانده است که حاکی از اهمیت صنعت سنگ در این دوره می‌باشد.
دوران ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی)
در دوران ساسانیان، استفاده از سنگ در ساخت معماری و آثار هنری به اوج خود رسید. سنگهای مرمریت و گرانیت در ساخت کاخ‌ها، آتشکده‌ها و مقبره‌ها به کار می‌رفتند. کاخ فیروزآباد و تخت سلیمان از مهم‌ترین نمونه‌های معماری سنگی این دوره هستند.
دوران اسلامی (۷۵۰ میلادی به بعد)
پس از ورود اسلام به ایران، استفاده از سنگ در معماری و سلیقه ایرانی در جهت ساخت مساجد، مدارس، مقابر و بنای آرامگاه‌ها گسترش یافت. در این دوره، سنگهای مختلف مانند مرمریت، تراورتن و گرانیت در ساخت زیبایی‌شناسی و تزئینات سنگی به کار گرفته می‌شدند. همچنین کاشی‌کاری و کتیبه‌های سنگی در مساجد و دیگر بناهای اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار بودند .این ساختار های معماری همه با ذوق و سلیقه خاص و هنر ایرانی به شکوفایی رسید.
دوران صفویه (۱۵۰۱-۱۷۳۶ میلادی)
در دوران صفویه، معماری سنگی به ویژه در شهر اصفهان توسعه یافت. مسجد امام و کاخ چهلستون نمونه‌های بارزی از این دوران هستند که در آن‌ها از سنگهای مرمریت برای تزئینات و نمای خارجی بناها استفاده شده است.
دوران قاجاریه (۱۷۹۴-۱۹۲۵ میلادی)
در دوران قاجاریه، استفاده از سنگهای مرمر مرمریت و تراورتن در ساخت عمارت‌ها و کاخ‌ها رواج داشت. معماری قاجاریه بیشتر بر تزئینات داخلی متمرکز بود و سنگهای مختلف برای ساخت گنبدها و اتاق‌های مهم استفاده می‌شد.
دوران معاصر
در دوران معاصر، صنعت سنگ در ایران با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن توسعه یافت. ایران به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگهای طبیعی به ویژه سنگهای مرمریت و تراورتن تبدیل شد. این صنعت امروز به یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور تبدیل شده است و ایران دارای ذخایر عظیم سنگهای ساختمانی است که در بازارهای جهانی عرضه می‌شود.
جمع‌بندی
صنعت سنگ ایران از دوران باستان تاکنون، همواره بخش مهمی از هنر، معماری و اقتصاد کشور بوده است. از آثار برجسته باستانی گرفته تا تولیدات سنگی معاصر، استفاده از سنگ در ایران نه تنها برای کاربردهای ساختاری بلکه به‌عنوان یک عنصر هنری و فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است.این صنعت نیازمند نگرشی جدید جایگاه خود است تا به تقویت اعتماد به نفس ملی -معدنی/صنعتی خود مجدد در جایگاهی که شایسته آن است خودنمایی کند.
این فهرست کوچک گویای قدمت و اهمیت استفاده از سنگهای طبیعی در معماری، هنر و تمدن ایران در دوران‌های مختلف است بدیهی است که امکان درج همه مکانها در این مقاله وجود ندارد:
فهرست مناطق تاریخی ایران با کاربرد سنگهای طبیعی همراه با حدود سال میلادی
دوران پیشدادیان و اسطوره‌ای (اسطوره‌ای)
تخت رستم، ساوه
دوره اسطوره‌ای (قبل از ۱۵۰۰ پیش از میلاد، بر اساس متون اوستایی).
دوران ایلامیان (۳۲۰۰–۶۴۰ پیش از میلاد)
چغازنبیل، خوزستان
۱۲۵۰ پیش از میلاد (دوره ایلامی میانه).
دوران مادها (۷۲۸–۵۵۰ پیش از میلاد)
دژ گِزناو، همدان
حدود ۷۰۰ پیش از میلاد.
کتیبه‌های گنجنامه، همدان
پایان دوره مادها و آغاز هخامنشیان (حدود ۵۵۰ پیش از میلاد).
دوران هخامنشیان (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد)
تخت جمشید (پرسپولیس)، فارس
۵۱۸–۳۳۰ پیش از میلاد.
نقش رستم، فارس
۵۰۰ پیش از میلاد (دوره داریوش بزرگ).
پاسارگاد، فارس
۵۵۹–۵۳۰ پیش از میلاد (دوره کوروش بزرگ).
دوران اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد – ۲۲۴ میلادی)
طاق بستان، کرمانشاه
پایان دوره اشکانیان، حدود ۲۰۰ میلادی.
نسا (شهر اشکانی)، خراسان
حدود ۲۰۰–۱۰۰ پیش از میلاد.
دوران ساسانیان (۲۲۴–۶۵۱ میلادی)
بیشاپور، فارس
۲۶۶ میلادی (دوره شاپور اول).
نقش رجب و نقش بهرام، فارس
حدود ۳۰۰ میلادی.
کاخ فیروزآباد، فارس
۲۲۴ میلادی (دوره اردشیر بابکان).
طاق کسری (ایوان مدائن)، عراق کنونی
حدود ۵۴۰ میلادی (دوره خسرو اول، انوشیروان).
دوران اسلامی (پس از ورود اسلام، ۶۵۱ میلادی به بعد)
مسجد جامع اصفهان، اصفهان
ساخت اولیه در ۷۷۱ میلادی و تکامل در قرون بعد.
مسجد جامع اردستان، اصفهان
۱۱۵۰ میلادی (دوره سلجوقیان).
گنبد سلطانیه، زنجان
۱۳۰۲ میلادی (دوره ایلخانی).
دوران صفویه (۱۵۰۱–۱۷۳۶ میلادی)
پل خواجو، اصفهان
۱۶۵۰ میلادی (دوره شاه عباس دوم).
کاخ عالی‌قاپو، اصفهان
۱۵۹۷ میلادی (دوره شاه عباس اول).
دوران معاصر (قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی)
برج آزادی، تهران
۱۹۷۱ میلادی.
مقبره فردوسی، توس (خراسان رضوی)
۱۹۳۴ میلادی (بازسازی دوران معاصر).
سایر مناطق مهم تاریخی با کاربرد سنگ
غارهای تَمَه‌پور، لرستان
حدود ۳۰۰۰–۲۰۰۰ پیش از میلاد (دوره پیش از تاریخ).
کاروانسرای سنگی (رباط سنگی)، خراسان
حدود ۱۱۰۰ میلادی (دوره سلجوقیان).
آتشکده سنگی تخت رستم، مازندران
۲۰۰ میلادی (دوره ساسانیان).
قلعه فلک‌الافلاک، خرم‌آباد (لرستان)
حدود ۴۰۰ میلادی (دوره ساسانیان).
برج سنگی آرامگاهی (برج شبلی)، دماوند
۱۰۲۰ میلادی (دوره آل‌بویه).
این فهرست با ذکر سال‌های تقریبی میلادی ، نمایی دقیق‌تر از قدمت و کاربرد سنگهای طبیعی در معماری و فرهنگ ایران ارائه می‌دهد. لازم به توضیح است که این نحوه اعلام سال به ناچار با مقیاس میلادی مشخص شده است تا تصویری جامع در رابطه با جایگاه صنعت سنگ ایران در دنیا ارائه بدهد.به نظر نگارنده قدمت استفاده از سنگ در سرزمین ما طبق شواهد ثبت شده باستانشناسی به بیش از ۷۰۰۰ سال می رسد .
تپه سیلک (کاشان)
قدمت:
دوره نوسنگی تا عصر مفرغ (حدود ۷۵۰۰–۴۰۰۰ سال پیش، برابر با ۵۵۰۰–۲۰۰۰ پیش از میلاد).
شواهد استفاده از سنگ:
در تپه سیلک، استفاده از سنگهای طبیعی عمدتاً در ابزارهای ساده مانند سنگهای آسیاب، هاون سنگی، و ابزارهای شکاری و کشاورزی مشاهده شده است.
شواهدی از سنگ‌تراشی ساده برای ساخت اشیای زینتی و کاربردی مانند مهرهای سنگی نیز وجود دارد.
شهر سوخته (سیستان و بلوچستان)
قدمت:
اوج تمدن در دوره‌های مختلف از ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ پیش از میلاد (۵۲۰۰–۳۸۰۰ سال پیش).
شواهد استفاده از سنگ:
در شهر سوخته، استفاده از سنگ در موارد زیر قابل مشاهده است:
ابزارهای سنگی:
ابزارهای کشاورزی و صنعتی مانند هاون و دسته‌های سنگی.
اشیای زینتی:
سنگهای نیمه‌قیمتی (مانند لاجورد و فیروزه) برای ساخت مهرها، زیورآلات و ظروف.
معماری:
سنگ در این منطقه بیشتر برای تزئینات و سازه‌های کوچک به کار می‌رفته، چرا که سازه‌های اصلی عمدتاً از خشت و گل ساخته شده‌اند.
مصارف صنعتی:
استفاده از سنگ در سیستم‌های انتقال آب و سازه‌های مربوط به مدیریت منابع آبی مشاهده شده است.