خوشه های جدید صنعت از عناصر نادر خاکی
یادداشتی از سید عباس حسینی عضو هیئت عامل ایمیدرو
معدن۲۴: بازار عناصر نادر خاکی در سال‌های اخیر به یکی از میدان‌های اصلی رقابت ژئوپلیتیک و صنعتی جهان تبدیل شده است. نقش تعیین‌کننده این عناصر در صنایع پیشرفته از یک‌سو و تمرکز تولید و فناوری در چند کشور محدود، از سوی دیگر، موجب شده است که دسترسی پایدار به آنها اهمیتی راهبردی پیدا کند.
ایران با شناسایی ذخایر قابل‌توجه و آغاز پروژه‌های استخراج و فرآوری، اکنون در آستانه ورود به جمع بازیگران اثرگذار این بازار قرار دارد. با توجه به رشد سریع تقاضا در حوزه‌هایی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، صنایع نانوفناوری و مواد پیشرفته و نیز صنایع های‌تک، اهمیت این جایگاه بیش از پیش آشکار می‌شود.
۱۷عنصر نادر خاکی عبارت‌اند از: لانتانوم، سریوم، پرازئودیمیوم، نئودیمیوم، پرومتیوم، ساماریوم، یوروپیوم، گادولینیوم، تربیوم، دیسپروزیوم، هولمیوم، اربیوم، تولیوم، ایتربیوم، لوتتیوم، اسکاندیوم و ایتریوم. بر اساس آمارهای رسمی، سالانه حدود ۳۹۰ هزار تن از این عناصر در جهان تولید می‌شود که نزدیک به ۲۷۰ هزار تن آن در چین استخراج می‌گردد.
این کشور با در اختیار داشتن حدود ۴۴میلیون تن ذخایر اثبات‌شده و فناوری‌های پیشرفته جداسازی و فرآوری، کنترل موثری بر بازار جهانی دارد. پس از چین، کشورهایی چون برزیل با ۲۱میلیون تن و استرالیا با ۵.۷ میلیون تن ذخایر اثبات‌شده، در رده‌های بعدی قرار دارند. تمرکز تولید در چند کشور محدود باعث شده است که صنایع پیشرفته در اروپا، آمریکا و شرق آسیا وابستگی بالایی به تامین‌کنندگان معدود داشته باشند. این وابستگی، ریسک ژئوپلیتیک قابل‌توجهی ایجاد کرده و باعث شده کشورها به دنبال تنوع‌بخشی به منابع تامین خود باشند.
مطالعات و داده‌های اکتشافی نشان می‌دهد که ایران از ظرفیت‌های چشم‌گیری در این حوزه برخوردار است. برآوردهای رسمی حاکی از آن است که ارزش عناصر نادر خاکی موجود در خاک کشور، به‌ازای هر تن ماده معدنی، حدود یک‌میلیارد تومان است. این محاسبات حتی بر مبنای کمترین عیار شناسایی‌شده، یعنی ۱۷۸ ppm انجام شده و همچنان از توجیه اقتصادی بالایی برخوردار است. نکته مهم‌تر، وجود شواهدی از ذخایر با عیار بالاتر است که هنوز در مراحل اولیه شناسایی قرار دارند. این پتانسیل می‌تواند ایران را، در صورت سرمایه‌گذاری کافی و برنامه‌ریزی دقیق در بخش اکتشاف و فرآوری، به یکی از عرضه‌کنندگان کلیدی این حوزه در منطقه و جهان تبدیل کند.
با وجود استخراج بیش از ۷۰ نوع ماده معدنی در کشور، ورود ایران به حوزه استحصال عناصر نادر خاکی پدیده‌ای جدید محسوب می‌شود. این عناصر شامل گادولینیوم، لانتانوم، دیسپروزیوم، تربیوم، ایتربیوم، اسکاندیوم، ایتریوم و سریوم هستند که در صنایع گوناگونی، از لیزرها و نمایشگرها گرفته تا باتری‌های لیتیومی، توربین‌های بادی، خودروهای برقی، تجهیزات مخابراتی، نانوفناوری و صنایع الکترونیک، کاربرد دارند.
منبع اصلی این عناصر در ایران، خاک مونازیت است؛ نوعی فسفات طبیعی و حامل عناصر نادر خاکی. توانایی استخراج و فرآوری این خاک، ایران را در موقعیتی قرار می‌دهد که بتواند زنجیره ارزش این عناصر را در داخل کشور تکمیل کند. این امر می‌تواند علاوه بر
کاهش وابستگی به واردات، ارزش افزوده بالایی برای اقتصاد ملی ایجاد کند.
تجربه کشورهای پیشرو در این حوزه نشان می‌دهد که صرفا استخراج ماده معدنی به‌تنهایی مزیت پایدار ایجاد نمی‌کند. ارزش افزوده زمانی خلق می‌شود که فرآوری، جداسازی، تولید محصولات میانی و نهایی و ادغام با صنایع پایین‌دستی در داخل کشور انجام گیرد.
این رویکرد نه‌تنها اشتغال و درآمدزایی بیشتری ایجاد می‌کند، بلکه موجب توسعه دانش فنی، ایجاد خوشه‌های صنعتی جدید و افزایش توان رقابتی در بازار جهانی خواهد شد. هدفی که در وزارت صنعت، معدن و تجارت در حال دنبال شدن است و یکی از مهم‌ترین پروژه‌های دولت چهاردهم در حوزه توسعه معادن به حساب می‌آید. به همین علت، با سرمایه‌گذاری در این زمینه و با کمک دانش بومی متخصصان کشور مسیر برای پیشرفت در این عرصه فراهم شده است.
در حال حاضر، فرآیند جداسازی و استحصال کامل این عناصر در ایران اجرایی شده و کشور را وارد فهرست محدود دارندگان فناوری جداسازی قرار داده است. این مزیت کلیدی برای توسعه زنجیره ارزش به‌ویژه در شرایطی اهمیت دارد که بسیاری از کشورهای دارنده ذخایر، خاک معدنی خود را بدون فرآوری به چین و سایر مراکز صنعتی صادر می‌کنند. در واقع، دستیابی به این فناوری می‌تواند نقطه آغاز شکل‌گیری یک صنعت بومی و دانش‌بنیان در کشور باشد.
اکنون دو معدن بزرگ در منطقه مروست استان یزد، با مجموع ذخیره ۱۲۵میلیون تن خاک، شناسایی شده است. این استان به‌دلیل دارا بودن منابع معدنی ارزشمند، از جمله عناصر نادر خاکی، به‌عنوان یکی از قطب‌های بالقوه توسعه صنایع استراتژیک معدنی مطرح شده است. برای اجرای فاز نخست پروژه استحصال، زمینی به وسعت ۱۵ هکتار اختصاص یافته و سرمایه‌گذاری اولیه آن حدود ۱,۵۰۰میلیارد تومان برآورد شده است. همچنین، نخستین کارخانه تولید عناصر نادر خاکی کشور با ظرفیت اسمی ۱,۸۰۰ تن در دست احداث است. بهره‌برداری موفق از این واحد صنعتی می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری زنجیره ارزش داخلی و ایجاد بازار صادراتی پایدار برای کشور شود. با توجه به ذخایر شناسایی‌شده، توسعه صنعت عناصر نادر خاکی در ایران می‌تواند بستر مناسبی برای شکل‌گیری خوشه‌های صنعتی جدید، ارتقای دانش و فناوری‌های داخلی، تامین نیاز صنایع پیشرفته و افزایش تاب‌آوری اقتصادی کشور از طریق تنوع‌بخشی به سبد تولید بخش معدن باشد.
بهره‌گیری هوشمندانه از این ظرفیت‌ها می‌تواند مسیر تازه‌ای برای ورود ایران به اقتصاد دانش‌بنیان، رقابت در زنجیره ارزش جهانی و تحقق توسعه پایدار فراهم کند. در این صورت، ایران قادر خواهد بود به یکی از بازیگران تاثیرگذار در بازار جهانی این عناصر تبدیل شود. با این حال، تحقق این چشم‌انداز مستلزم سیاستگذاری دقیق، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، توسعه زیرساخت‌های صنعتی و تربیت نیروی انسانی متخصص است.