ماده خام در صنعت سنگ ساختمانی ایران و جهان: تعریف، جایگاه، و تبیین علمی – فنی-تجاری

مقاله ای از سیامک اخطاری در معدن۲۴

۱. مقدمه

معدن۲۴:صنعت سنگ ساختمانی یکی از مهم‌ترین زیرشاخه‌های معدنکاری غیر فلزی در ایران و جهان است که نقشی کلیدی در زنجیره ارزش افزوده مصالح ساختمانی ایفا می‌کند. در این زنجیره، تعریف صحیح «ماده خام» نه‌تنها جنبهٔ علمی دارد، بلکه مبنای حقوقی و تجاری نیز یافته است. درک این مفهوم، تعیین‌کنندهٔ سیاست‌های صادراتی، تعرفه‌گذاری، و توسعهٔ صنعتی در کشور بر اساس منافع ملی است.

ماده خام در این صنعت همان بلوک سنگ استخراجی از صخره یا کوپ (Block Stone / Rough Block) است که از درون توده سنگ در معدن جدا می‌شود و پیش از هرگونه برش یا پرداخت، وارد زنجیره فرآوری می‌گردد تا به مصرف نهایی برسد و به خودی خود قابلیت مصرف نهایی ندارد.

۲. تعریف علمی و تجاری ماده خام سنگ ساختمانی

۲.۱ تعریف علمی

از دیدگاه علمی و زمین‌شناسی اقتصادی، ماده خام یا Raw Material به ماده‌ای اطلاق می‌شود که از منبع طبیعی استخراج شده و هنوز هیچ‌گونه تغییر فیزیکی یا شیمیایی هدفمند نیافته است.

در صنعت سنگ ساختمانی، این ماده عبارت است از کوپ یا بلوک سنگ که از درون توده سنگ (Plutonic Body, Sedimentary Layer, Metamorphic Mass) با روش‌های ، سیم برش الماسی یا برش مکانیکی جدا می‌شود.

۲.۲ تعریف تجاری و استاندارد بین‌المللی

در تجارت بین‌المللی، کوپ سنگ به‌عنوان Rough Block of Dimension Stone شناخته می‌شود و در نظام طبقه‌بندی بین‌المللی کالا دارای HS Code مشخص است:

۲۵۱۵.۱۱

۲۵۱۶.۱۱

۲۵۱۶.۹۰

۳. تبیین فنی و فرآیندی: چرا کوپ، ماده خام است؟

۳.۱ از منظر فنی

کوپ سنگ پس از استخراج دارای سطح ناصاف، ترک‌های سطحی، شکل نامنظم و فاقد ابعاد استاندارد مصرفی است. این ماده قابلیت نصب در هیچ سازه‌ای را ندارد و برای مصرف نهایی باید وارد چرخهٔ فرآوری شود تا به اشکال زیر تبدیل گردد:

Slab (اسلب):

 برش‌های بزرگ صیقلی‌شده جهت پوشش کف و دیوار ابعاد تابلو صفحه ای 

Tile (کاشی):

برش‌های کوچک‌تر و یکنواخت/ سایز شده

Cut-to-size:

 قطعات سفارشی با ابعاد دقیق

 Building /Monumental blocks: 

سنگ‌های ساختمانی / تزئینی حجمی پس از برش و پرداخت

به‌عبارت دیگر، فرآوری (Processing) مرحله‌ای است که در آن تغییر فیزیکی (برش، ساب، رزین، کالیبراسیون) یا شیمیایی (پوشش‌دهی سطحی، ضداسید، اپوکسی) روی ماده خام انجام می‌گیرد تا قابلیت مصرف نهایی پیدا کند.

۳.۲ از منظر اقتصادی و قانونی

در قانون معادن ایران (مصوب ۱۳۹۰ و اصلاحات بعدی)، تفکیک روشنی بین معادن فلزی، غیرفلزی، و سنگ‌های  ساختمانی /تزئینی وجود دارد. طبق ماده ۱ قانون معادن، مواد معدنی گروه چهارم شامل سنگ‌های ساختمانی، مرمریت .آهکی، تراورتن، مرمر، گرانیت و … می‌باشد که در بند مربوطه به‌عنوان مواد معدنی غیر فلزی و ساختمانی تعریف می‌شوند.

اما نکتهٔ مهم آن است که:

«کوپ سنگ استخراج‌شده از معدن، تا پیش از برش و ساب، ماده خام محسوب می‌شود.»

این تعریف با عرف جهانی نیز منطبق است، زیرا هیچ کشور مصرف‌کننده‌ای کوپ را مستقیماً در پروژهٔ ساختمانی به کار نمی‌برد.

۵. تفسیر حقوقی و استانداردی

۵.۱ عرف بین‌المللی

در عرف تجارت جهانی (بر اساس Harmonized System Codes و مقررات WTO)، هر ماده‌ای که بدون فرآوری به مرحله قابل مصرف نهایی نرسیده باشد، Raw Material محسوب می‌شود.

در نتیجه صادرات کوپ سنگ از ایران، به‌لحاظ گمرکی، صادرات ماده خام است، هرچند که در برخی موارد به‌عنوان کالای معدنی با ارزش افزودهٔ متوسط تلقی می‌گردد.

۵.۲ در نظام حقوقی ایران

در مصوبه‌های اخیر وزارت صمت، سیاست‌های تشویقی صادرات فرآوری‌شده (اسلب و تایل) نسبت به کوپ سنگ لحاظ شده است تا از خام‌فروشی جلوگیری یا محدود شود.

با این حال، استخراج و صادرات کوپ سنگ همچنان بخشی از چرخه رسمی زنجیره تولید سنگ ساختمانی محسوب می‌شود. بدیهی است که در ابتدای آغاز به کار هر معدنی با توجه به شرایط سخت تحریم ها برای چرخش امور معدن و نیاز به سرمایه در گردش صادرات سنگ خام منطقی است اما ما نیازمند سیاستهایی هستیم که این چرخه دائمی نباشد و در یک مسیر دو الی سه ساله به مسیر تولید محصولات میانی یا نهایی با ارزش افزوده بیشتر صادر شوند.

۶. نتیجه‌گیری

۱. کوپ یا بلوک سنگ استخراجی، طبق تمامی تعاریف علمی، تجاری، استاندارد بین‌المللی و قانون معادن ایران، ماده خام اولیه در صنعت سنگ ساختمانی است.

۲. این ماده خام بدون فرآوری، غیرقابل استفاده در مصرف نهایی است و باید از طریق فرآیندهای مکانیکی و فیزیکی (برش، ساب، رزین) به محصول میانی یا نهایی تبدیل شود.

۳. HS Code

های بین‌المللی 

(۲۵۱۵.۱۱ ، ۲۵۱۶.۱۱ و …)

 صراحتاً بر ماهیت خام بودن کوپ تأکید دارند.

۴. همانند صنعت فولاد، زنجیره ارزش در صنعت سنگ نیز از ماده خام اولیه تا محصول نهایی تعریف می‌شود و مرحله فرآوری، کلید ارزش‌افزوده است.

۵. بنابراین سیاست‌های توسعه‌ای در این بخش باید بر محور افزایش عمق فرآوری و کاهش خام‌فروشی کوپ سنگ استوار باشد.این امر منجر به توسعه صنعتی – اشتغال پایدار و برند سازی در سطح بین المللی خواهد شد.

منابع پیشنهادی برای استناد علمی

قانون معادن جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۱۳۹۰ و اصلاحات بعدی)

Harmonized Commodity Description and Coding System (HS Code, WCO, 2024 Edition)

U.S. Geological Survey (USGS): Dimension Stone Statistics and Information, 2023

European Standard EN 12440: Natural Stone – Denomination Criteria

وزارت صنعت، معدن و تجارت: دستورالعمل نحوه استخراج و فرآوری سنگ‌های ساختمانی/ تزئینی (۱۴۰۲)