لزوم چاره اندیشی برای ریل ملی
به ازای هر تن تولید محصولات فولادی از مواد اولیه معدنی حدود ۵ تن ( اعم از مواد خام معدنی مانند آهک، دیرگداز، سنگ آهن و… ، حامل های انرژی، محصولات نیمه تمام، محصولات تمام شده، سرباره و … ) باید بطور میانگین از محلی به محل دیگر جا بجا شوند. از سوی دیگر بهترین و ارزانترین وسیله حمل و نقل با تکنولوژی امروزه برای حمل این مواد، استفاده از راه آهن است. در این نوشتار مختصری در ارتباط با تاریخچه راه آهن ایران و جهان مطالبی ارائه شده که موید این واقعیت است که گسترش صنعت فولاد با هدف دستیابی به توسعه همه جانبه صنعتی و اقتصادی در گرو گسترش کمی و کیفی خطوط ریلی هر کشوری است.
تاریخچه: در سال ۱۸۳۰ اولین راه آهن سراسری دنیا در بریتانیا با افتتاح خط راه آهن لیورپول-منچستر توسط جرج استیونسون مهندس انگلیسی (پدر راه آهن) به وجود آمد [۱]. تکمیل و ایجاد اولین خط راه آهن قاره ای دنیا در بین سالهای ۱۸۶۳- ۱۸۶۹ با احداث خطی ریلی بطول ۳۰۷۷ کیلومتر در شرق آمریکا بین شهرهای اوماها، کانسیل پلانز ، اوکلند، لانگ وارف تا سانفرانسیسکو با اتصال سواحل شرقی به سواحل غربی قاره امریکا تحقق یافت [۲].
کل طول خطوط ریلی دنیا در سال ۱۹۸۰ حدود ۱٫۰۰۰٫۵۰۷ کیلومتر بود. هم اکنون کل خطوط ریلی دنیا ۱٫۰۵۵٫۲۶۳ کیلومتر است. طول کل خطوط راه آهن دنیا ۷/۲ برابر فاصله کره زمین و ماه، یا ۲۶ برابر کل طول خط استوا است [۳].
طولانی ترین مسیر ریلی دنیا با بیش از ۱۳٫۰۵۲ کیلومتر از چین، قزاقستان، روسیه، بلاروس، لهستان، آلمان، فرانسه عبور نموده و نهایتاً به مادرید می رسد [۳].
با سرعتهای فعلی این خط راه آهن در کشورهای مختلف بطور میانگین برای طی فاصله چین تا مادرید، ۲۱ روز زمان لازم است [۳]. طولانی ترین تونل ریلی دنیا در کشور سوئیس قرار دارد که طول آن حدود ۵۷ کیلومتر بوده و کل مسیر کوهستانی آلپ را طی می نماید. وزن فولادهای بکار رفته در کل خطوط ریلی دنیا اعم از راه آهن مترو و… حدود ۱۲۰ میلیون تن فولاد و یا معادل شانزده هزار و دویست برابر وزن برج ایفل فرانسه براورد می گردد [۳].
طول قطعات اولیه ریل آهن بکار رفته در خطوط ابتدائی راه آهن دنیا تا سال ۱۸۲۵ حدود ۰۵/۴ متر بود، تا سال ۱۹۵۰ برای افزایش سرعت قطارها و جلوگیری از سروصدای واگنها طول قطعات ریل آهن در بعضی از کشورها به حدود ۷۳ متر افزایش یافته است [۴].
در سال ۲۰۱۷ طولانی ترین ریل های فولادی مصرفی دنیا در روسیه بطول ۱۲۰ متر بکار برده شد [۴].
حداکثر سرعت قطارها در اواخر قرن ۱۸ میلادی حدود ۸ کیلومتر بر ساعت بود در سال ۱۹۳۴ به حدود ۱۶۱ کیلومتر رسیده است، حداکثر سرعت قطار بین مسکو و سنت پترزبورگ روسیه در سال ۲۰۱۷ حدود ۲۵۰ کیلومتر در ساعت است. حداکثر سرعت قطار در سال ۲۰۱۷ ژاپن به حدود ۶۰۰ کیلومتر در ساعت رسیده است.
پیش بینی می شود در سالهای آینده با استفاده از تکنولوژی لوله های خلاء حداکثر سرعت قطارها می تواند تا حدود ۱۰۰۰ کیلومتر درساعت بشوند [۴].
در سال ۱۲۶۱ راه آهنی بطول ۸ کیلومتر بین تهران وشاه عبدالعظیم (شهر ری فعلی) شروع به تردد کرد که معروف به ماشین دودی بود.
اولین قسمت خط ریلی سراسری ایران در سال ۱۲۹۵ بین تبریز و جلفا بطول ۱۴۹ کیلومتر کشیده شد. این مسیر اولین قسمت خط آهن برقی کشور است.
راه آهن میرجاوه به زاهدان به طول ۹۴ کیلومتر در سال ۱۲۹۹ احداث شد که تنها خط ریلی عریض ایران است [۵].
لایحه احداث راه آهن سراسری ایران در تاریخ ۱۳۰۵ به مجلس شورای ملی آن زمان تقدیم شد، در تاریخ سوم شهریور ۱۳۱۷ بهره برداری از راه آهن سراسری ( بندر ترکمن، تهران، اهواز، به بندر خرمشهر افتتاح شد طول این خط ۱۳۹۴ کیلومتر بوده در ایم مسیر ۲۵۱ پل بزرگ که معروفترین آن پل ورسک می باشد همچنین ۴۰۰۰ پل کوچکتر، ۲۴۵ تونل و ۹۰ ایستگاه راه آهن در طول ۱۱ سال ساخته شده اند. جمع کل خطوط راه آهن ایران قبل از سال ۱۳۵۷ حدود ۴۵۶۵ کیلومتر بود. جمع کل خطوط فعلی ریلی ایران حدود ۱۳٫۰۰۰ کیلومتر است.
با توجه به عدم همکاری های فنی لازم توسط شرکتهای غربی برای گسترش خطوط ریلی ایران و استفاده از تکنولوژی های روز دنیا که پیشنیاز توسعه همه جانبه اقتصادی و صنعتی ایران است چندین موافقت نامه در ارتباط با برقی کردن بعضی از خطوط راه آهن ایران، توسعه شبکه راه آهن، ساخت و تولید ۶٫۰۰۰ واگن مسافری و باری و… بین ایران و شرکتهای روسی امضاء شده است. کل سرمایه گذاری برای اجرای اهداف فوق با هزینه های جاری حدود ۱۲ میلیارد دلار برآورد می شود [۶].
جدول ۱ . خطوط متروی تهران و برخی از شهرهای بزرگ دنیا [۷،۸،۹]
| نام شهر | جمعیت (میلیون نفر) | تعداد ایستگاه مترو | طول خطوط مترو (کیلومتر) | جابجایی مسافر در سال (میلیارد نفر در سال) | سال شروع بهره برداری (میلادی) |
| پکن | ۲۱٫۵ | ۲۳۲ | ۵۷۴ | ۳٫۲ | ۱۹۶۹ |
| شانگهای | ۲۴ | ۲۶۳ | ۵۳۸ | ۲٫۵ | ۱۹۹۳ |
| لندن | ۸٫۸ | ۲۰۷ | ۴۰۲ | ۱٫۳۴ | ۱۸۶۳ |
| نیویورک | ۸٫۵ | ۴۶۹ | ۳۷۳ | ۱٫۷ | ۱۹۰۴ |
| سئول | ۹٫۹ | ۲۹۶ | ۳۲۷ | ۲٫۶ | ۱۹۷۴ |
| مسکو | ۱۱٫۹ | – | ۳۲۵ | – | – |
| مادرید | ۳٫۲ | – | ۲۹۳ | – | – |
| مکزیکوسیتی | ۸٫۹ | – | ۲۲۷ | – | – |
| پاریس | ۲٫۲ | – | ۲۱۴ | – | – |
| توکیو | ۹٫۳ | – | ۱۹۵ | – | – |
| تهران | ۸٫۲ | ۱۱۵ | ۱۸۹ | ۱٫۰۹ | ۱۹۹۹ |
برا ی عملیاتی شدن گسترش شبکه راه آهن، شبکه متروی تهران و همچنین توسعه شبکه مترو در شهرهای بزرگ ایران، نیاز شدید به ریلهای فولادی احساس می شود. با توجه به خطوط ریلی در دست نصب در ماههای آینده سال ۲۰۱۷ حداقل حدود ۳۰۰ هزار تن ریلهای فولادی و در سال ۲۰۱۸ حدود ۵۰۰ هزار تن انواع ریلهای فولادی نیاز ایران خواهد بود. مافیای واردات که در دولتهای نهم و دهم و یازدهم عملاً مانع گسترش کمی و کیفی تولید ریلهای فولادی در ذوب آهن اصفهان و … شده اند، امید است مجلس محترم برای خنثی کردن اقدامات این عوامل سود جو، با مصوبه ای ورود هر نوع ریلهای فولادی برای توسعه شبکه راه آهن و مترو کشور را ممنوع کند تا مسئولین مجبور شوند مشکلات جزیی تولید انبوه ریل های فولادی در ذوب آهن اصفهان و … را هرچه زودتر برطرف کند.
کشورهای صنعتی دنیا از ۱۰۰ سال قبل کوشش کرده اند و می نمایند کشورهائی که دارای ذخایر زیاد منابع معدنی، و حامل های انرژی فسیلی هستند را برای اینکه بتوانند به قیمت ناچیزی به مواد اولیه آن ها دسترسی داشته باشند با اعمال سیاستهای مزوّرانه خود عملاً وسایل اجرای آنها توسط بعضی از عوامل داخلی دانسته یا ندانسته فراهم می شود، مانع پیشرفت واقعی این کشورها می شوند.
گسترش بی حد وحصر صنعت فولاد ایران و صادرات عمدتاً محصولات نیمه تمام به قیمت ناچیز در سالهای اخیر عملاً خدمتی به کشورهای صنعتی بوده و است، زیرا به علت فراهم نکردن شرایط فنی واقتصادی لازم جهت تولید ریلهای فولادی، ورقهای فولادی مناسب برای تولید لوله های خطوط انتقال نفت، گاز، کشتی سازی، مخازن و … در دولتهای نهم و دهم و یازدهم جهت تامین نیازهای ایران با واردات مستقیم و غیر مستقیم این نوع فولادها مبالغ زیادی ارز از ایران خارج شده است، علاوه بر این سالانه برای واردات غیر مستقیم فولاد بصورت تجهیزات از خارج، عملاً مقدار زیادی تجهیزات صنعتی که قسمت عمده وزن آنها را انواع فولاد با کیفیت تشکیل می دهد به کشور وارد می شود. به عبارت دیگر حتی در سال ۲۰۱۷ تراز اقتصادی فولاد ایران با در نظر گرفتن مطالب فوق عملاً منفی خواهد بود.
قبل از انقلاب ۵ برنامه توسعه تدوین و اجرا شده است همچنین در مدت ۳۸ سال پس از سرنگونی رژیم گذشته ۵ برنامه توسعه ۵ ساله تدوین و اجرا شد، متاسفانه عملاً هیچ یک از ۱۰ برنامه ذکر شده در ارتباط با گسترش کمی و کیفی صنعت فولاد و سایر موارد به اهداف برنامه نرسیده اند.
تدوین کنندگان برنامه های توسعه ایران عملاً فقط آرزوها را بیان کردند مشکلات عملیاتی شدن برنامه های تدوینی را در نظر نمی گرفتند. در ارتباط با صنعت، گسترش کمی و کیفی فولاد مسئولین دولت یازدهم کراراً خود را مجری اهداف برنامه بیست ساله چشم انداز که تولید فولاد ایران را در سال ۱۴۰۴ حدود ۵۵ میلیون تن برآورد نموده است، می دانستند این بزرگواران عملاً مشکلات زیادی به علت فراهم نبودن زیر ساختارها و … جهت گسترش بی حد و حصر تولید کمی فولاد برای کشور بوجود آورده اند. عدم برنامه ریزی فنی درست، متناسب نبودن زنجیره تولید فولاد توسط مسئولان محترم دولتهای نهم ، دهم و یازدهم سبب شده است از کشور بحرین که حتی یک کیلوگرم ذخیره معدنی سنگ آهن ندارد و ایران صادر کننده سنگ آهن است، گندله سنگ آهن اجباراً در سال های گذشته وارد کردند. منافع و شیرینی که در فروش مواد خام به خارج و خرید هر نوع محصول از خارج برای بعضی از افراد بوجود می آورد سبب شده است به اسم تجارت آزاد، عملاً مانع گسترش همه جانبه صنعتی و اقتصادی کشور در ۱۲ سال اخیر شده اند.
برای اینکه کلی گویی نشده باشد، در این نوشتار با در نظر گرفتن بعضی از واقعیتهای موجود جهانی در ارتباط با خطوط ریلی و مترو (جدول ۱) و مقایسه درآمد سرانه ملی ایران با ترکیه، عراق (شکل ۱) واسترالیا (شکل ۲) بصورت خلاصه مطالبی آورده خواهد شد.
مقایسه ایران و ترکیه:
شکل ۱ روند تغییرات درآمد سرانه ناخالص ملی ایران، ترکیه و عراق از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۱۶ میلادی، همچنین شکل ۲ تغییرات درآمد سرانه ناخالص ملی استرالیا از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۱۶ میلادی را نشان می دهد، جهت درک بهتر این موضوع جدول ۲ تدوین و آورده شده است.
جدول ۲٫ مقایسه جمعیت، مساحت، طول خطوط ریلی و … ایران، ترکیه، عراق و استرالیا [۱۰]
| نام کشور | ایران | ترکیه | عراق | استرالیا |
| ۱ – جمعیت میلیون نفر | ۸۰٫۹۴۵ | ۸۰٫۴۱۷ | ۳۸٫۶۵۴ | ۲۴٫۶۴۱ |
| ۲- مساحت میلیون کیلومتر مربع | ۱٫۶۲۸ | ۰٫۷۶۹ | ۰٫۴۳۴ | ۷٫۷ |
| ۳- طول خطوط ریلی کیلومتر | ۱۳۰۰۰ | ۱۲۵۰۰ | ۱۹۰۵ | ۳۲۷۰۰ |
| ۴- تراکم جمعیتی در کیلومتر مربع | ۴۹٫۷ | ۱۰۴٫۶ | ۸۹ | ۳٫۲ |
| ۵- تراکم راه آهن کیلومتر طول در ۱۰۰ کیلومتر مربع | ۰٫۷۹۸ | ۱٫۶۲۵ | ۰٫۴۳۹ | ۰٫۴۲۴ |
شکل ۱ . نمودار روند تغییرات درآمد سرانه ناخالص ملی ترکیه، ایران و عراق از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۱۶ میلادی [۱۱].
از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۹ درآمد ناخالص سرانه ملی ایران بیشتر از عراق و ترکیه بوده است این وضعیت بطور نسبی از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۷ ادامه داشته است از ۱۹۸۷ تا سال ۲۰۰۳ درآمد ناخالص ملی ایران از ترکیه و عراق کمتر شد، از سال ۲۰۰۳ درآمد ناخالص سرانه ملی ایران تاکنون بیشتر از عراق بوده است ولی از سال ۱۹۹۰ تابه حال درآمد ناخالص سرانه ملی ایران کمتر از ترکیه است.
حداکثر درآمد سرانه ناخالص ملی ایران در سال ۲۰۱۲ حدود ۷۸۰۰ دلار، درآمد سرانه ناخالص ملی عراق در همین سال حدود ۶۹۰۰ دلار، و ترکیه تقریباً ً برابر با ۱۲۷۰۰ دلار بوده است. علت کاهش
شکل ۲ . روند تغییرات درآمد سرانه ناخالص ملی استرالیا از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۶ میلادی [۱۱].
درآمد سرانه ناخالص ملی ایران از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ کاهش قیمت نفت، رکود اقتصادی کشور، آثار تحریمهای بین المللی و اختلاف سلیقه های شدید داخلی بوده است. علت کاهش درآمد ناخالص سرانه ترکیه از سال ۲۰۱۲ تا سال ۲۰۱۶ ، درگیری های داخلی، اختلافات سیاسی ترکیه با کشورهای اروپایی و عدم ثبات سیاسی داخلی بوده است.
اقتصاد هر سه کشور ایران، ترکیه و عراق از سال ۲۰۱۱ هریک به نحوی متاثر از درگیری های داخلی سوریه وعراق بوده اند.در این سالها سرمایه گذاران داخلی وخارجی به علت عدم ثبات سیاسی داخلی ترکیه، تمایلی به سرمایه گذاری در این کشور نشان نداده اند.
گسترش سرمایه گذاری داخلی وخارجی در هر کشوری به استمرار ثبات سیاسی، امنیت داخلی و به تعامل دولت وسایر قدرتهای داخلی با کشورهای پیشرفته صنعتی و …. بستگی دارد. در سالهایی که دولت نهم و دهم به علت افزایش سرسام آور قیمت های نفت درآمد ارزی ایران در این سالها افزایش چشمگیری داشته است متاسفانه به جای استفاده از ارز خارجی برای گسترش صنایع داخلی، مسئولین محترم دولتهای وقت ارز حاصل از صادرات نفت را عمدتاً جهت افزایش واردات منجمله واردات بی حد و حصر فولاد از خارج کردند. بطوریکه در یکی از این سالها ایران بزرگترین وارد کننده فولاد دنیا بود. متاسفانه هم اکنون نیز بعضی از کالاهائی که در صورت حمایت واقعی نظام از صنایع مربوطه در داخل ایران قابل تولید شدن هستند از قبیل ریلهای فولادی، ورقهای فولادی و لوله های فولادی خطوط انتقال و … با قیمت گزاف از خارج هنوز وارد می شوند. با خرید این اقلام از خارج چندین هزار شغل برای کشورهای دیگر بوجود می آوریم در صورتیکه درصد بالایی از جوانان ایران کار مستمری ندارند به عبارت دیگر، استمرار واردات این کالاها از خارج موجب استمرار بیکاری جوانان ایرانی به علت سوء مدیریت مسئولین و تصمیم گیری های غیر تخصصی و مقطعی ایشان و اختلاف سلیقه های شدید قدرت های داخلی شده و می شود.
آلمان کشوری صنعتی است، دانش فنی برای طراحی، ساخت تجهیزات فنی، نصب و راه اندازی زنجیره تولید فولاد از گندله تا محصولات فولادی و سایر تجهیزات پیچیده صنعتی که قسمت عمده وزن آنها را انواع مختلف محصولات کیفی فولاد تشکیل می دهد، دارا است.
از دو دهه قبل تاکنون مسئولین آلمانی بجای ایجاد ظرفیت های جدید تولید فولاد، برای پایین آوردن قیمت تمام شده محصولات فولادی، نسبت به کاهش مصرف حاملهای انرژی به ازای تن تولید، افزایش ضریب بهره وری از ظرفیت های موجود، … همچنین به ادغام شرکتهای مختلف تولید فولاد خود که معروفیت تاریخی و جهانی هم داشته اند مانند دماگ، کروپ، تیسن، مانسمان و … اقدام نموده اند.
شکل ۳٫ تغییرات تولید فولاد خام و ضریب بهره وری صنایع تولید فولاد آلمان از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۶ میلادی [۱۲،۱۳].
زیربنای لازم برای گسترش کمی تولید فولاد آلمان منجمله وسایل حمل و نقل که در شکل (۳) دیده می شود، نشان دهنده وجود زیرساختهای لازم برای توسعه کمی ظرفیت تولید فولاد آلمان است. در سال ۲۰۰۷ ضریب بهره برداری از ظرفیتهای موجود فولاد آلمان حدود ۹۷ درصد بود. امروزه مسئولین صنعتی آلمان کوشش می کنند بجای واردات سنگ آهن و حاملهای انرژی، انواع شمش فولادی وارد کنند زیرا تولید یک تن شمش فولادی ازمواد اولیه بطورمیانگین حدود ۵/۱ تن گاز CO₂ که آلوده کننده محیط زیست است ایجاد می شود. همچنین حدود ۸۰ درصد انرژی لازم برای تولید فولاد
شکل ۳ . حمل و نقل مواد اولیه و محصولات فولادی آلمان به روش های مختلف [۱۳].
از سنگ آهن تا مرحله تولید شمش فولادی مصرف می شود، با ترفند خرید شمش از کشورهای عقب نگهداشته شده و در حال توسعه مانند ایران سبب می شوند تا مسئولین این کشورها بجای توسعه کیفی تولید فولاد خودعمدتاً به توسعه کمی به اسم صادرات روی بیاورند و حتی بدان افتخار کنند.
ایجاد واحدهای کوچک تولید فولاد در ایران، در سالهای آینده کشور را با مشکلات فراوانی مواجه خواهد کرد، زیرا مجموعه های تولید فولاد که ظرفیت آنها کمتر از ۳-۴ میلیون تن در سال باشد، در سالهای آینده از نظر قیمت تمام شده و کیفیت محصولات نمی توانند با مجتمع های بزرگ تولید فولاد، مشابه مجتمع فولاد مبارکه و … رقابت کنند.
مسئولان دولت یازدهم بدون فراهم کردند زیرساختارها من جمله امکانات حمل و نقل مناسب و … خود را مسئول اجرای پروژه های هشتگانه فولادی که مسئولان محترم دولتهای قبل بدون در نظر گرفتن طرح آمایش سرزمین و … با اهداف خاصی محل آنها را انتخاب کرده بودند، می دانستند این بزرگواران مرتباً میفرمودند تولید فولادخام ایران در سال ۱۴۰۴بر طبق سند بیست ساله چشم انداز باید ۵۵ میلیون تن باشد. این بزرگواران به سایر بایدهای برنامه ۲۰ ساله چشم انداز توجهی نداشته اند.
کشورهای پیشرفته صنعتی دنیا که برنامه های دراز مدت توسعه همه جانبه خود را تدوین، تصویب و اجرا می نمایند در حین اجرا علل عدم توفیق در بعضی از موارد مورد نظر را هر ساله بررسی و مورد تجزیه و تحلیل فنی و اقتصادی قرار می دهند، در نهایت مجریان محترم گزارش فنی- اقتصادی لازم در ارتباط با عدم توفیق بعضی از موارد ذکر شده در برنامه دراز مدت را به تصویب کنندگان برنامه دراز مدت ارائه می نمایند تا ادامه اجرای برنامه توسعه با توجه به واقعیتهای داخلی و خارجی که پس از تصویب برنامه دراز مدت بوجود آمده است، هر ساله در برنامه ریزی تجدید نظر خواهند نمود تا پس از اتمام برنامه توسعه دراز مدت پیشرفت همه جانبه فنی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور متناسب با واقعیتهای موجود داخلی و خارجی حاصل شوند.
منابع مورد استفاده:
[۱] the national CV of Britain: A non-PC history of Britain, John Hart, 2012.
[۲] Vernon, Edward (Ed) “Travelers’ Official Railway Guide of the United States and Canada” Philadelphia: The National General Ticket Agents’ Association. June, 1870, Tables 215, 216.
[۳] World steel, Steel Rail Part 2, 2017.
[۴] World steel, Steel Rail Part 1, 2017.
[۵] www.rai.ir
[۶] www.raja.ir
[۷] World steel, Steel Rail Part 3, 2017.
[۸] سایت متروتهران
[۱۰] محاسبات و تدوین شخصی
[۱۱] data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD
[۱۲] stahl-online.de/index.php/statistiken/
[۱۳] Fakten zur stahl industrie in Deutschland 2016.
۳- روزنامه صمت
دکتر مهندس سید تقی نعیمی، عضوهیات علمی دانشگاه، کارشناس رسمی صنایع فلزی