چالش سیاست‌گذاری توسعه‌ای در صنعت سنگ ساختمانی ایران /نقد خام‌فروشی و ضعف در زنجیره ارزش فرآوری
نویسندگان: اسماعیل مرندی- سیامک اخطاری
۱. مقدمه
معدن ۲۴:صنعت سنگ ساختمانی ایران با دارا بودن هزاران معدن و کارخانه فرآوری فعال و تنوع منحصربه‌فرد، هنوز نتوانسته است در زنجیره ارزش جهانی جایگاه پایداری بیابد.
اگرچه سیاستهای رسمی کشور در دهه اخیر به‌ظاهر در جهت کاهش خام‌فروشی و تقویت صادرات فرآوری‌شده حرکت کرده‌اند، اما سهم فرآوری‌شده‌ها در صادرات هنوز کمتر از ۱۵ درصد است.
این مقاله به بررسی ضعف‌های سیاست‌گذاری توسعه‌ای و نقش نهادهای صنفی در تقویت زنجیره ارزش می‌پردازد. اگر چه خام فروشی بخشی از سیاستهای بازاریابی و شناسایی محصول به بازار است و حتی برای چرخش مالی اولیه معادن منطقی به نظر میرسد ولی این بازه زمانی باید محدود بوده تا با تغییر ملایم سبد کلا از کوپ به محصولات فرآوری شده بتوانیم به توسعه پایدار برسیم.
دفاع از توسعه صادرات فرآوری‌شده نه‌تنها به افزایش ارزش افزوده و برند‌سازی ملی منجر می‌شود، بلکه اشتغال‌زایی گسترده و پایدار ایجاد می‌کند؛ موضوعی که برای توسعه پایدار کشور اهمیت اساسی دارد.
۲. وضعیت موجود و نقد سیاست‌ها
۲.۱ ضعف در سیاستهای اجرایی
بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌های موجود اغلب جنبه کنترلی دارند تا توسعه‌ای.
سیاست‌ها باید از «مدیریت خام‌فروشی» به سمت ایجاد زنجیره ارزش و تقویت صادرات فرآوری‌شده تغییر مسیر دهند.
۲.۲ ضعف تشکل‌های صنفی
برخی انجمن‌ها و اتحادیه‌های فعال در صنعت، مانند انجمن سنگ ایران به‌جای تدوین نقشه راه صادرات فرآوری‌شده، بیشتر بر دفاع از منافع کوتاه‌مدت معادن خام‌فروش متمرکز بوده‌اند و رد پای مداوم چانه زنی در کاهش تعرفه صادراتی سنگ خام یا حتی تغییر ماهیت معنی ماده خام روی آورده اند.
در حالی که تجربه کشورهایی چون ترکیه و ایتالیا نشان می‌دهد تشکل‌های حرفه‌ای می‌توانند محور آموزش، برند‌سازی و سازمان‌دهی صادراتی باشند.تبیین نقشه راه توسعه صنعتی برای توسعه صادرات محصولات فرآوری شده – یاری رسانی در ابعاد لابی های بین المللی و تشکیل هسته های صادراتی از بخش خصوصی برای حضور فیزیکی در بازار هدف – کمک بر تبیین کنترل کیفی و نظارت عالیه بر استانداردهای صادراتی و…
۲.۳ چالش حضور در بازارهای خارجی
بسیاری از شرکتهای ایرانی تمایل جدی برای حضور در بازارهای جهانی دارند، اما این حضور به دلیل نبود برنامه‌ریزی دقیق، تجمیع قوا و حمایت تشکلی منسجم بسیار دشوار است.
بخش خصوصی باید در کنار دولت، شبکه‌های بازاریابی مشترک و سبد صادراتی هماهنگ ایجاد کند.
حضور فیزیکی و دارا بودن پایگاه توزیع در کشورهای بازار هدف امروز یک رویکرد ضروری برای بازاریابی و فروش است.
۳. واقعیت‌های صادرات و خام‌فروشی
بیشتر خریداران خارجی، کارخانه‌داران سنگ‌بری هستند که کوپ خام ایرانی را بدون نام و هویت ایرانی خریداری کرده و پس از فرآوری، به‌عنوان رقیب سنگ ایرانی به بازار عرضه می‌کنند.
این مسئله موجب از دست رفتن همزمان ارزش افزوده، برند و سهم بازار ایران می‌شود.
تجربه برخی برندهای موفق ایرانی نشان داده که می‌توان با عرضه محدود کوپ برای شناساندن نوع سنگ و سپس پیشنهاد همزمان اسلب فرآوری‌شده با شیب ملایم، جایگاه برند ایرانی را تثبیت کرد.
این رویکرد یک استراتژی مؤثر برای جا انداختن سنگ فرآوری‌شده ایرانی در بازار جهانی است.
اکثر شرکتهای ایرانی امروزه با فن آوری فرآوری بخوبی آشنایی دارند به به لحاظ آمار تولید صادراتی در نقطه قابل قبولی قرار دارند در واقع اشاره بر این موضوع که ایران قادر به تولید محصولات با کیفیت صادراتی نیست به عنوان ضعف و توجیه صرف خام فروشی منطقی نیست .
۴. پیامدهای خام‌فروشی
اتلاف ارزش افزوده: اختلاف قیمت میان کوپ خام ایرانی و سنگ فرآوری‌شده چند برابر است.
وابستگی به خریداران خارجی: با خام‌فروشی، ایران در جایگاه تأمین‌کننده خام باقی می‌ماند و قدرت قیمت‌گذاری را از دست می‌دهد.
کاهش اشتغال و توسعه‌نیافتگی محلی: صادرات فرآوری‌شده علاوه بر سود ارزی، ایجاد اشتغال پایدار در بخش معدن، حمل‌ونقل و خدمات فنی را در پی دارد.
استخراج غیر بهینه: در فروش خام، نمایندگان خارجی در معادن ایران با توان مالی بالا بهترین کوپ‌ها را انتخاب می‌کنند و سنگ‌های کم‌کیفیت‌تر برای بازار داخلی باقی می‌مانند. با بهینه‌سازی استخراج و رویکرد علمی در فرآوری، می‌توان سود و کیفیت را برای همه بازیگران داخلی و خارجی یکسان افزایش داد.
در نهایت چه سنگ خام چه محصولات فراوری صادر شود معدن در نهایت برنده این برد است بنابراین تولید کنندگان فرآوری ( کارخانه های فرآوری ) در نهایت در مسیر این برد معادن و شکوفاعی و رونق آنها فقط خواستار دریافت ارزش افزوده بیشتر از این زنجیره ارزش صادرات هستند.
۵. الزامات سیاست‌گذاری جدید
۵.۱ بازتعریف نقش تشکل‌ها
ایجاد کمیته‌های تخصصی «توسعه صادرات فرآوری‌شده»
تدوین نقشه راه سه – پنج‌ساله با شاخص‌های قابل اندازه‌گیری (سهم صادرات فرآوری‌شده، ارزش افزوده داخلی، اشتغال جدید)
انتشار گزارش‌های عملکرد شفاف و منظم
۵.۲ باز مهندسی سیاستهای دولتی
مشروط‌سازی مجوز صادرات خام به سرمایه‌گذاری در فرآوری یا مشارکت صادراتی (Joint Venture)
تخصیص تسهیلات و بیمه برای نوسازی ماشین‌آلات فرآوری
طراحی نظام سهمیه‌بندی صادرات خام بر اساس عملکرد در ایجاد ارزش افزوده
۵.۳ حمایت از برند‌سازی و حضور جهانی
حضور فیزیکی در بازارهای هدف از طریق دفاتر مشترک، نمایشگاه‌های بین‌المللی و تبلیغ برند «سنگ ایران»
تعریف کالای ایرانی در بازار جهانی با نام و هویت برند مشخص
۶. جمع‌بندی و راهبرد نهایی
توسعه پایدار صنعت سنگ ساختمانی ایران در گرو گذار از سیاستهای مقطعی به سیاستهای راهبردی زنجیره ارزش است.
به‌جای محدود کردن صرف خام‌فروشی، باید سیستمی طراحی شود که استخراج، فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی و برند‌سازی را در یک زنجیره منسجم و اشتغال‌زا پیوند دهد.
سیاست پیشنهادی راه حل کوتاه مدت میتواند این باشد که صادرکنندگان خام به نسبتی مشخص در توسعه صنعت فراوری سرمایه گذاری کنند یا بخشی از سبد کالا به مشتری را از محصولات اسلب و فرآوری شده تعریف کنند.
دفاع از فرآوری نه‌تنها به نفع تولیدکننده و صادرکننده است، بلکه در سطح ملی به اشتغال‌سازی گسترده، افزایش درآمد ارزی و تثبیت برند ایران در بازار جهانی می‌انجامد.